Həcc surəsi, 36 barədə şübhəyə cavab
İNSANIN İDRAK VӘ DÜŞÜNCӘ MӘRKӘZİ ONUN ÜRӘYİDİRMİ?
Sual: Qurani-kәrimdә oxuyuruq: “Hәqiqәtәn, gözlәr kor olmaz, lakin sinәdәki ürәklәr kor olar....” (“Həcc”, 46) Bәli, ayәdәn göründüyü kimi, sinәdә yerlәşәn ürәk idrak vә düşüncә mәrkәzi kimi tanıtdırılır. Amma fizioloqlar uzun araşdırmalardan sonra belә bir nәticәyә gәlmişlәr ki, insanın tәfәkkür mәrkәzi onun beynidir. Onların nәzәrincә, ürәyin vәzifәsi orqanizmdә qan dövranını tәmin etmәkdir. Hәqiqәt haradadır?
Cavab: Bir çox alimlәr, elәcә dә fizioloqlar vә psixoloqlar isbat etmişlәr ki, insanın sinir sistemi vә beyni bәdәnin digәr üzvlәri kimi xüsusi vәzifәyә malikdirlәr. Bәdәn sinirlәri beyin sinirlәri ilә xüsusi bir әlaqәyә malikdir. Ona görә dә bәdәn sinirlәri xaricdәn duyduğu tәsirlәri beyinә ötürür. Mәsәlәn, әlimizi oda tutduqda dәrhal bütün bәdәndә bu tәsir hiss olunur. Elәcә dә, göz gördüyü mәnzәrәlәri xüsusi siqnallarla görmә sinirlәrinә ötürür. Belәcә görmә әmәliyyatı gerçәklәşir.
Fizioloqlar beyinin fәaliyyәtlәri haqqında deyirlәr: “İnsan düşündüyü vaxt onun beyin hücеyrәlәri bir çox fәaliyyәtlәr yerinә yetirir. Beyin güclü qidalanır vә fosfor xaric edir. Düşüncәyә xidmәt edәn sinirlәrin hәr birinin xüsusi fәaliyyәti vardır. Әksәr alimlәr belә bir nәticәyә gәlmişlәr ki, düşüncә vә şüur mәrkәzi mәhz beyin hücеyrәlәridir. Amma bu düzgün deyil. Aparılan tәcrübәlәr yalnız bunu sübut edir ki, xarici amillәrin insan idrakına tәsiri var. Uyğun fәaliyyәtlәrsiz insan düşünmәyә, görmәyә vә eşitmәyә qadir deyil. Amma beyin maddәsinin dәrk etdiyi, gördüyü vә eşitdiyi sübuta yetirilmәmişdir.
Buna görә dә dünyanın böyük alimlәri bu fikirdәdirlәr ki, bәdәnin bu maddi mexanizmindәn әlavә bir mexanizm dә var. Orqanizmdәki mexanizm hәmin mexanizmin öhdәsindәdir. Gerçәkliklәri dәrk edәn dә odur. Pәrdә arxasında olan bu qüvvәni әql, ruh, qәlb adlandırmışlar.
Gündәlik hәyatımızda da әksәr insanlar “qәlb” dedikdә hәmin әql vә ruhu başa düşürlәr. “Qәlbimdә bir arzum var”, “sizi görmәkdәn qәlbim şad oldu”, “Qәlbimә gәldi ki” kimi tәbirlәrdә hәmin pәrdәarxası qüvvә nәzәrdә tutulur.
Şübhәsiz ki, qәlb dedikdә sinәdә yerlәşәn ürәk nәzәrdә tutulmur. Qәlbin әn çox işlәnәn mәnalarından biri ruhdur. Mәhz bu ruh düşüncә vә şüur mәrkәzi sayılır. (Azәrbaycan dilindә qәlb sırf pәrdә arxası qüvvә mәnasında başa düşülür, orqanizmdә qan dövranını tәnzimlәyәn vә sinәdә yerlәşәn orqan isә ürәk adlanır; ürәk özü dә iki mәnada işlәnir: Pәrdәarxası qәlb mәnasında vә fizioloji orqan mәnasında) Sinәdә yerlәşәn ürәk fizioloji bir orqandır vә yuxarıdakı söhbәtlәrdәn mәlum oldu ki, insanın düşüncә vә şüur mәrkәzi pәrdәarxası bir ürәk vә ya qәlbdir. Sinәdәki ürәyin döyüntülәri insanın ümumi әhval-ruhiyyәsini göstәrir. İstәnilәn bir hadisә ilk növbәdә ürәyә tәsir edir.
Qurani-mәciddә xalq dilindә danışılır. Ayәdәki “ürәk” kәlmәsi hәmin pәrdәarxası ürәk vә ya qәlb, ağıl, ruhdur. Bәzi Quran ayәlәrinә nәzәr salaq:
1. Qurani-mәcid qiyamәt günü haqqında danışarkәn buyurur: “Onlar düşüncә sahiblәri üçün bir xatırlatmadır.” (“Qaf”, 37) Mәlum olur ki, Qurani-mәcid qiyamәt sәhnәsini insanlar üçün düşüncә vasitәsi kimi qәrar vermişdir. Әgәr biz sinәdәki fizioloji orqan olan ürәyi nәzәrdә tutsaq, ayәdәki mәnalar özünü doğrultmaz. Çünki bu güc hamıda var. Demәk, mәqsәd ağıl vә düşüncә gücüdür.
2. Qurani-kәrim qәlbi (ürәyi) bir sıra xüsusiyyәtlәrin vә ruhiyyәlәrin mәrkәzi kimi tanıtdırır. Әlbәttә ki, maddi ürәk nәzәrdә tutulmur. Bu sifәtlәr insanın ruhuna aid olan sifәtlәrdir. Mәsәlәn, bir şәxs haqqında “Onun qәlbi daşdır” vә ya “Onun qәlbi xәstәdir” deyirlәr. Әlbәttә ki, söhbәt sinәdәki orqandan getmir. Quran ürәyi (qәlbi) paklıq, iman, küfr, sәadәt mәrkәzi kimi tanıyır. (“Bəqərə”, 7)
Şübhәsiz ki, bu kimi sifәtlәr vә hallar ruha aiddir. Yuxarıda deyilәnlәrdәn mәlum olur ki, nәzәrdә tutulan mәhz ruhdur. Xalq arasında isә ona hәm qәlb, hәm dә ürәk deyirlәr.
Quranda zikr olunmuş ayәnin mәnası aydın oldu. Yәni Quran “sinәdәki qәlb” ifadәsini işlәtsә dә, bu tәbirlә ruh vә әqlә işarә edir. Belә bir tәbirin sәbәbi sinәdәki ürәyin ruhla möhkәm bağlı olmasıdır. Doğrudan da, ruhun әksәr halları, ölüm vә hәyat ürәkdә öz әksini tapır.
Quranda tәkcә ürәk sözü yox, sinә sözü dә ağıl vә ruh mәnasında işlәdilir. Bir ayәdә belә oxuyuruq: “Sәnin sinәni genişlәndirmәdikmi?!” (“İnşirah”, 1) Başqa bir ayәdә isә belә oxuyuruq: “Allah hidayәt etmәk istәdiyi şәxsin sinәsini İslamın qәbulu üçün genişlәndirәr.” (“Ənfal”, 125) Mәlum mәsәlәdir ki, İslamı qәbul etmәklә insanın sinәsi genişlәnmir. Mәlum olur ki, sinә tәbiri dә insanın ruhuna işarәdir. Bir çox ruhi hallar ürәkdә tәzahür etdiyindәn, ürәk mәhz sinәdә yerlәşdiyindәn bu bәnzәmәlәrdәn istifadә olunmuşdur.
“Dini suаllаrа cаvаblаr”, Аyәtullаh-üzmа Mәkаrim Şirаzi və Аyәtullаh Cәfәr Sübhаni
