EQuran.az

İmam Əli (ə) və İmam Mehdinin müshəfləri əlimizdəki Qurandan fərqlidirmi?

1. İmam Əlinin (əleyhissəlam) müshəfinin mövcud olan müshəflə fərqi.

Qurani-Kərimin təhrif edildiyi barədə bəzi şəxslərin şübhə etməsinə, zehinlərində suallar yaranmasına səbəb olan rəvayətlərdəndən bir qrupu da İmam Əlinin (əleyhissəlam) və İmam Mehdinin (Allah zühurunu tezləşdirsin) Quranı barədə olan rəvayətlərdir. Məzmunu məşhur olan bu rəvayətlərdən həmin Quranın bizim dövrümüzdə mövcud olan, oxuduğumuz Qurandan müəyyən qədər fərqləndiyi aydın olur. Bəs fərq nədən ibarətdir?

Şiə hədislərindən[i] bir qrupu bunu ifadə edir ki, Əli (ə) Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra əzəmətli Quranı toplamaq üçün insanlardan uzaqlaşdı. Şeyx Əli ibn İbrahim Qumminin (Allah ona rəhmət etsin) öz təfsirində nəql etdiyi bir hədisdə onun (ə) həmin əməlinin Peyğəmbərin (s) əmri ilə olduğu qeyd edilib. İmam (ə) buyurub:

لا أرتدي حتى أجمعه

“Quranı toplayıncaya qədər ridamı[ii] geyinməyəcəm”. Hətta rəvayət edilir ki, o (ə), bu işinin bitirincəyə qədər öz ridasını yalnız namaz üçün geyinmişdir.

Həmin hədislər, o cümlədən əvvəldə (daha öncə tərcümə etdiyimiz məqalədə - tərc.) qeyd edilən hədislərdən üçüncüsü[iii] və Şeyx Əbu Mənsur Təbərsinin “əl-İhticac”-da nəql etdiyi iki hədis əlavə olaraq bunu bildirir ki, İmam (ə) öz topladığı müshəfi insanların yanına aparmışdır. Onlara bunun Allah yanından Peyğəmbəri-Əkrəmə (sallallahu əleyhi və alihi və səlləm) nazil olan kitab olduğunu bildirmişdir. Lakin insanlar onu geri çevirib ondan üz döndərmiş və elə güman etmişlər ki, həmin kitaba ehtiyacları yoxdur. Bu zaman İmam (ə) buyurub: “Siz bu gündən sonra onu bir daha görməyəcəksiniz”.

Bu hədislərə nəzər edən şəxs İmamın (ə) bir araya gətidiyi ilə mövcud olan Quran arasında fərqliliyin olduğu nəticəsinə gəlir. Belə ki, Quranın bir hissəsi belə o müshəfdən fərqli olmasaydı İmam (ə) müshəfini onların yanına aparmaz, insanları onu tilavət etməyə, (dini hökmləri və s.) ondan götürməyə və bütün müsəlmanlar nəzərində tabe olunacaq Quran etməyə dəvət etməzdi.

Buradan da bizim əlimizdə olan Quran barədə şübhə meydana gəlir. Çünki heç bir müsəlman İmam Əlinin (əleyhissəlam) Quranı ən yaxşı bilən olduğununa, onun həqiqətini, sirlərini və incəliklərini bildiyinə şəkk etmir.

Lakin hədislərin doğruluğunu qəbul etdikdə belə bu şübhə Peyğəmbərin (s) dövründə Quranın toplanmış olması ilə aradan qalxır. Necə ki, bunu bir qrup alim qeyd etmişdir. Belə ki, Quran ora-bura yayılmış, dağınıq halda deyildi ki, toplanmasına ehtiyac olsun. Hədislər ən çoxu buna dəlalət edir ki, hər iki müshəf arasında ümumən fərq var (fərqin nədə olduğunu, ayə və surələrdə fərq olduğunu bildirmir – tərc.). Bu da biz dediyimiz mətləbi qüvvətləndirir. Belə ki, iki müshəf arasında bu fərqin ayələr və nazil olan surələrin azlıq-çoxluğunda olması ehtimal edildiyi kimi, o cümlədən ehtimal edilir ki, fərq:

1. Tərtib və düzülüşdə olsun.

Necə ki, “əl-İrşad”dakı və “Rovzətul-vaizin”dəki hədis də buna dəlalət edir və bəzi alimlər bu nəzəri qəbul ediblər. Seyid Təbətabai deyib:

“İmamın (ə) Quranı toplaması, insanların yanına aparıb onlara təqdim etməsi buna dəlalət etmir ki, onun topladığı ilə insanların topladıqları arasında dinin üsul və ya fürusu barədə olan məsələlərdə fərqliliklər var. Sadəcə dəlalət edir ki, surələrin tərtibi yaxud hissə-hissə nazil olan surələrin ayələrindəki tərtibində fərqlilik var. Elə bir fərqlilik ki, hansısa dini mətləblərdə ixtilafa gətirib çıxarmır.

Əgər belə olsaydı (dini mətləblərdə ixtilaf yaradacaq fərq olsaydı İmam Əli ə.) mübahisə edərək onlara qarşı çıxar və əlindəki Quranın haqqını müdafiə edərdi. Onların İmamın (ə) topladığından boyun qaçırması və özlərinin ona ehtiyacının olmadığını bildirmələrilə kifayətlənib dayanmazdı. Necə ki, bir neçə yerdə bu şəkildə nəql edilib. Eləcə də, mübahisələrinin heç birində onun (ə) nə öz vilayət məsələsi barədə, nə də digər bir məsələ barədə öz müshəfinin onlarınkından fərqli olduğuna dəlalət edən, insanları onu sildikləri və ya təhrif etdikləri üçün rəzil etdiyi hansısa ayə və ya surə oxuduğu nəql edilməyib”[iv].

2. Qüdsi hədislər cəhətindən az-çox olmada fərq.

Belə ki, İmamın (ə) müshəfinin qüdsi hədisləri də əhatə etdiyi halda insanların əlindəki müshəf qüdsi hədislərsiz idi. Necə ki, mühəddislərin şeyxi Səduq (Allah rəhmət eləsin) bu nəzəri qəbul edərək belə demişdir:

“Vəhy olub Quran olmayan o qədər şey (hədisi-qüdsi) nazil olub ki, əgər Qurana yığılsa onun miqdarı on yeddi min ayə olar. Bu (hədisi-qüdsi), Cəbrailin (əleyhissəlam) Peyğəmbərə (s) dediyi sözdür kimidir: “Allah təala sənə deyir: Ey Muhəmməd, məxluqatıma qarşı şəfqətli ol”, “Nə qədər istəyirsən yaşa, sən öləcəksən, nəyi sevirsən sev, ondan ayrılacaqsan, nə istəyirsən et, sən etdiyinlə qarşılaşacaqsan”, “Möminin üstünlüyü gecə qıldığı namaz, izzəti isə insanlara əziyyət etməyi dayandırmasıdır”.

Ardıyca Şeyx (r.ə.) deyir: “Bunun kimiləri çoxdur. Hamısı vəhydir, lakin Quran deyil. Əgər Quran olsaydı onunla əlaqəli, bir olardı, ayrı olmazdı. Necə ki, (ayrı olduğuna görə - tərc.) Əmirəl-möminin (əleyhissəlam) onu bir araya topladı. Elə ki, onu gətirdi, insanlara dedi:

“Bu sizin Rəbbinizin kitabıdır, Peyğəmbərinizə (s) nazil etdiyi şəkildədir. Onda nə bir hərf artıqdır, nə də bir hərf azalıb”.

İnsanlar dedilər: Bizim ona ehtiyacımız yoxdur. Səndə olanın oxşarından bizdə də var. O (ə), oradan bu sözləri deyərək ayrıldı: “Ona arxa çevirdilər və onu az bir qiymətə satdılar. Onların bu alış-verişi necə də pisdir![v]”[vi]

[i] O cümlədən də Əhli-sünnənin rəvayətlərindən. Müraciət et: Ənsabul-əşraf, c.1, səh.587; İbn Səd, ət-Təbəqat, c.2, səh.338; Əl-İtqan fi ulumil-Quran, c.1, səh.204; Kənzul-ummal, c.2, səh.588 və digərləri.

[ii] Cübbə və əba kimi paltarların üzərindən geyinilən geyim – tərc.

[iii] Həmin rəvayət və eləcə də digər təhrif rəvayətləri və onlar olan araşdırmanı oxumaq istəyənlər bu link vasitəsilə məqaləyə daxil ola bilərlər:

https://www.besiret.az/meqale?id=191

[iv] Əl-Mizan, c.12, səh.119

[v] Ali İmran surəsi, ayə 183.

[vi] Əl-Etiqadat, səh.93.

3. Təvil və təfsir cəhətindən az-çox olmada fərq.

Belə ki, İmamın (ə) müshəfi ayələrin təvil və təfsirini də əhatə edirdi. İnsanlarda olan müshəfdə isə bunlar yox idi. Necə ki, bu nəzəri bir qrup alim qəbul etmişdir.

Şeyx Mufid (Allah ona rəhmət etsin) deyib:

“ ... Lakin Əmirəl-mömininin (əleyhissəlam) müshəfində mövcud olan Quranın təvili, mənalarının nazil olduğu həqiqətinə uyğun şəkildə təfsiri (həmin müshəfdə) silinmişdi. Baxmayaraq ki, həmin silinən miqdar Allahın kəlamlarından, möcüzə olan Qurandan deyil, lakin bəzən Quranın təvilinə də Quran deyilir. Allah təala buyurub: “... Sənə tamam-kamal vəhy olunmadan əvvəl Quranı oxumağa tələsmə və: “Ey Rəbbim! Mənim elmimi artır!” – de”[1]. Allah təala Quranın təvilini Quran adlandırdı.[2] Bu, təfsir əhlinin ixtilaf etmədiyi bir məsələdir. Mənim nəzərimdə də bu nəzər daha uyğundur”.[3]

Muhəddis Kaşani deyib:

“Bu şəkildə deyilməsi də uzaq nəzər deyil: (İnsanların əlindəki müshəfdə) Silinən bəzi şeylər təfsir və izah idi, Quranın hissələrindən deyildi ki, mənanın dəyişdirilməsi hesab edilsin. Yəni onlar Quranın təfsir və təvilini təhrif etmiş, dəyişdirmişlər. Qəsdim budur ki, Qurana olduğundan fərqli məna vermişlər. Məsumların (əleyhimussəlam) “Bu şəkildə nazil olub” sözlərinin mənası da budur. Məna bu deyil ki, Quran bu əlavə sözlərlə nazil olub, daha sonra həmin sözlər silinib.

“Əl-Kafi”də Şeyx Kuleyninin (Allah rəhmət eləsin) öz isnadı ilə İmam Baqirdən (əleyhissəlam) nəql etdiyi hədis də bu mənaya dəlalət edir. İmam (ə) Sədul-xeyrə yazdığı məktubunda buyurur:

وكان من نبذهم الكتاب أن أقاموا حروفه وحرّفوا حدوده، فهم يروونه ولا يرعونه، والجهال يعجبهم حفظهم للرواية، والعلماء يحزنهم تركهم للرعاية ...

“Onların Kitaba arxa çevirmələri bu şəkildə idi ki, onun hərflərini yazmış, mənalarını dəyişmişlər. Onlar Quranı görür, lakin ona riayət etmirlər (mənasını düzgün anlamır və əməl edə bilmirlər – tərc.). Cahillərə rəvayəti əzbərləməkləri xoş gəlir, alimlərə isə rəvayəti (mənasını olduğu kimi) qoruya bilməmələri hüznləndirir ...”

Əhli-sünnənin nəlq etdiyi “Əli (ə) öz müshəfində nasixi və mənsuxu qeyd etmişdir (hansı ayə hansını nəsx edibsə, müshəfində bunu bildirmişdir – tərc.)” də bu mənaya dəlalət edir.

Məlumdur ki, nəsx olduğunu bildirmək yalnızca izah və təfsirdir, Quranın bir hissəsi deyil. Həmin müshəfdə silinən bəzi şeylərin də bu qəbildən olması mümkündür”.[4]

Seyid Xoyi də bu nəzəri qəbul etmişdir.[5]

Zəncani deyib:

“Bəzi rəvayətlərdən belə aydın olur ki, Əmirəl-möminin Əli (əleyhissəlam) Quranı yazmış və mənsuxla nasixi qeyd etmişdir. İbn Əştəh “əl-Məsahif”də İbn Sirindən nəql edir: “Həqiqətən də Əli (ə) öz müshəfində nasix və mənsuxu yazmışdır”. İbn Sirin deyib: Həmin müshəfi istədim və onun barəsində Mədinəyə məktub göndərdim. Lakin onu əldə edə bilmədim.

İbn Həcər deyib: Əli barədə nəql edilib ki, o, Peyğəmbərin (s) vəfatının ardıyca Quranı nazil olma tərtibinə əsasən toplamışdır. İbn Davud bunu qeyd etmişdir.

“Əl-Kafi”nin şərhində Süleym ibn Qeys Hilalinin kitabından nəql edilir ki, Əli (ə) Peyğəmbərin vəfatından sonra evində oturdu, Qurana yönələrək onu toplayıb, ərsəyə gətirdi. Onu bütövlükdə toplayıncaya qədər evindən çıxmadı. Nasix və mənsuxu, möhkəm və mütəşabihi Quranın nazil olma tərtibinə uyğun olaraq yazdı.

Şeyx İmam Muhəmməd ibn Muhəmməd ibn Numan Mufid (Allah ona rəhmət eləsin) “əl-İrşad” kitabında və “ər-Risalətus-sərəviyyə”də qeyd edib:

“Əli (ə) öz müshəfində nasixi mənsuxdan qabağa salmışdır. Eləcə də bəzi ayələrin əvillərini və təfsirlərini təfsilatlı şəkildə yazmışdır”.

Şəhristani öz təfsirinin müqəddiməsində deyir:

“Səhabələr – Allah onlardan razı olsun – Quranın elminin Əhli-beytə (əleyhimussəlam) məxsus olması barədə fikir birliyində idilər. Belə ki, onlar Əli ibn Əbu Talibdən (ə) soruşardılar ki, “Qurandan başqa siz Əhli-beytə məxsus olub bizə aid olmayan birşey varmı?”. Quranı xüsusilə istisna etmək dəlildir ki, onlar Quranın, onun elminin, nüzulunun, təvilinin onlara məxsus olmasında icma etmişlər”.[6]

Bəzi Əhli-sünnə alimləri deyib:

“Həqiqətən də Əlinin (ə) Quranı bir çox elmləri əhatə edirdi.[7]

Hətta İmam Əlinin (əleyhissəlam) özündən belə dediyi nəql edilib ki, o, Kitabı kamil şəkildə, tənzil (nazil olan ayələri – tərc.) və təvili, möhkəm və mütəşabihi, nasix və mənsuxu əhatə edən halda (insanlara) gətirdi. Ondan bir hərf belə əksilməmişdi.[8]

İmamın (ə) onlara gətirdiyinin insanların ehtiyacı olan hər bir şeyi, hətta cırmağın diyəsini belə əhatə etməsi barədə məşhur olan rəvayət də bu mətləbi qüvvətləndirir.[9]

2. İmam Mehdinin dövründə Quran.

Əvvəldə qeyd edilən və digər hədislərdən bəziləri bunu ifadə edir ki, İmam, Höccət Həzrət Mehdi əl-Müntəzərin (ə.f.) dövründə Qurani-Kərim indikindən fərqli olacaq. Bu da heç şübhəsiz mövcud olan Quran barədə şəkk etməyə yol açır.

Lakin həmin hədislərin zəyif olduğunu bildiyimizə və onların Quran, sünnə və icmaya müxalif olduğuna görə bu şübhə də aradan qalxır.

Bununla belə həmin hədislərdən anlaşılan budur ki, Əhli-beytin (ə) qiraəti ilə məşhur olan qiraətlər arasında fərq var. Amma onlar həmin şəkildə oxumağı qadağan edirdilər və şiələrinə Həzrət Mehdinin (ə.f.) zühuruna qədər Quranı digər insanlar kimi oxumağı əmr edirdilər.[10]

Bu şübhəni bildirənlərin deyə biləcəyi bundan ibarətdir ki, onun (ə.f.) dövründə Quran elə Əmirəl-mömininin (ə) topladığı Quran idi. Necə ki, bəzi rəvayətlərdən də bu anlaşılır. Çünki həmin Quranın fərqli olduğunu demək tamamilə səhf sözdür. Elə isə bu şübhə də əvvəlki şübhəyə bağlıdır. Əvvəlki şübhənin aradan qalxması ilə bu şübhə də aradan qalxmış olur.

Doğru olan isə budur ki, İmam Mehdinin (ə.f.) dövründəki Quran sözləri etibarı ilə mövcud olan Qurandan fərqlənmir. Alimlərimiz də (Allah onlardan razı olsun) bu nəzəri qəbul etmişlər. Hətta “Əl-Kafi”nin şərhçisi açıq aşkar bildirmişdir:

“Quran on ikinci İmamın (ə.f.) dövründə bu (əlimizdə olan) tərtiblə aşkar olacaq və bu şəkildə məşhurlaşacaqdır”.[11]

Məqalə Seyid Əli Milaninin “ət-Təhqiq fi nəfyit-təhrif” kitabından tərcümə edilmişdir.

Tərcümə etdi: Əbdüssəməd Qurbanov

Besiret.az

[1] Ta-ha surəsi, ayə 114.

[2] Şeyx demək istəyir ki, tamam-kamal vəhy olunan, ayədə qəsd edilən təkcə Quranın ayələri yox, onun təvilidir. Elə isə Allah təala da təvilə Quran demiş oldu – tərc.

[3] Əvailul-məqalat fi məzahibil-muxtarat, səh. 55-56.

[4] Əs-Safi fi təfsiril-Quran, c.1, səh.46; İlmul-yəqin, səh.130.

[5] Əl-Bəyan, səh.197.

[6] Tarixul-Quran, səh.25-26

[7] Ət-Təshil liulumit-tənzil, c.1, səh.3.

[8] Əs-Safi fi təfsiril-Quran, c.1, səh.42.

[9] Bəhrul-fəvaid, səh.99. “Şərhul-vafiyə”yə istinadən.

[10] Fəqihlərimiz (Allah onlardan razı olsun) öz fiqhi ensiklopediyalarında, namaz kitabının qiraət bəhsində bunu açıq aşkar bildirmişlər. Həmin bəhsdə bu barədə uzun araşdırmaları mövcuddur – müəl.

[11] Seyid Şərəfuddin, Əl-Fusulul-muhimmə, səh.166.