RӘYӘ ӘSASӘN TӘFSİR NӘ DEМӘKDİR?

Sual: Müxtәlif rәvayәtlәrdә nәql olunmuşdur ki, kimsә Quranı öz rәyi vә nәzәri әsasında tәfsir edә bilmәz. Hәtta elә iş görәnlәrә cәhәnnәm әzabı vәd olunmuşdur. Rәy әsasında tәfsir nә demәkdir?

Cavab: İslam tәfsirçilәri vә alimlәri bu fikirdәdirlәr ki, kimsә Quranı öz nәzәri vә rәyi әsasında tәfsir edә bilmәz. Bu mövzu ilә bağlı çoxsaylı hәdislәr nәql olunmuşdur. Onlardan bәzilәrini nәzәrdәn keçirәk:
1. Hәzrәt Peyğәmbәr buyurur: “Hәr kәs Quranı öz rәyi әsasında tәfsir etsә, özü üçün cәhәnnәm odunda yer seçmişdir.”
2. Hәzrәt buyurur: “Quranı öz rәyinә әsasәn tәfsir edәn kәs özünә oddan yer әxz etmişdir.”1
3. Hәzrәt Peyğәmbәr (s) buyurur: “Quranı öz rәyinә әsasәn tәfsir edәn kәs hәtta sәhvә yol vermәsә dә, xәta iş görmüşdür.”
İndi isә aydınlaşdıraq ki, rәyә әsasәn tәfsir nә demәkdir? Böyük tәfsirçilәrin fikrincә, bu iş üç şәkildә baş verә bilәr.

1. Bәzi tәfsirçilәr iki mәnaya malik olan söz üçün hansısa mәnanı tәyin edәrkәn heç bir әsas tapmadıqda özlәrindәn әvvәlki alimlәrin mövqeyini әsas götürür. Yәni tәfsirçi hәr hansı kәlmәni mәnalandırarkәn öz etiqadına әsaslanır. Hansı ki, Quran kәlmәsini mәnalandırmaq üçün möhkәm dәlillәr olmalıdır. Belә bir tәfsir şәxsi rәy әsasında tәfsirdir.2

Mötәzilә, әşairә, batiniyyә, sufiyyә mәktәbindә bu sayaq tәfsirlәr çoxdur. Hәr hansı bir mәktәbә aid olan alim Quranı tәfsir edәrkәn öz mәktәbinin etiqadlarına әsaslanır. Demәk, ayә hәqiqi mәnasında yox, hansısa mәktәbin etiqadı әsasında tәfsir edilir. Belәlәri Qurana tabe olmaq әvәzinә, Quranı özlәrinә tabe edirlәr.

Zәmәxşәrinin “Kәşşaf” tәfsiri etiqad mәktәbinә әsaslanan tәfsirlәrә nümunә ola bilәr. Fәxr Razinin “Mәfatihul-qeyb” tәfsiri isә әşәri mәktәbinә әsaslanmışdır. Bu iki tәfsirdә alimlәr özlәrindәn әvvәlki fikirlәrә әsaslanır, keçmişdә mövcud olmuş fikirlәrdәn yaxa qurtara bilmirlәr. Batiniyyә, sufiyyә vә bәzi fәlsәfә mәktәblәrinin nümayәndәlәri dә tәfsirlәrindә keçmişdә mövcud olmuş nәzәriyyәlәrә әsaslanmışlar. Mәsәlәn, Molla Әbdür-Rәzzaq Kaşi öz tәfsirindә batiniyyә әqidәsini әsas götürmüşdür. Mühyiddin Әrәbi isә Quranın ilahi maarifini sufi düşüncә tәrzi әsasında tәfsir etmişdir.

Bu sayaq tәfsirlәr yalnız hansısa mәktәbin dirçәldilmәsinә xidmәt edir. Uyğun tәfsirlәrdә diqqәtәuyğun fikirlәr olsa da, onlar bütövlükdә rәy әsasında tәfsir hesab edilmәlidir.

On üçüncü әsrin sonu, on dördüncü әsrin başlanğıcında materialist düşüncә tәrzi rövnәq tapmağa başladı. Dünyәvi elm sahәlәrindәki müxtәlif ixtiralar insanların düşüncәsini öz tәsiri altına aldı. Hәmin dövrdә bәzi tәfsirçilәr dә ruh, mәlәk kimi qeybi anlayışları dövrün düşüncә tәrzi әsasında tәfsir etmәyә çalışdılar. Bir çox üstün mәziyyәtlәri olan “Әl-minаr” tәfsirindә dә bu kimi meyllәrlә rastlaşırıq.
Bu alim dünyәvi elmlәrin inkişafı tәsiri altında olduğundan bir çox Quran hәqiqәtlәrini tәbiәt qanunları әsasında izah etmәyә çalışmışdır. Hәtta qeybi varlıq olan mәlәklәrin gizli tәbii qüvvә olması ehtimalı ortaya atılmışdır.

Bәzi tәfsirçilәrin әxlaq mәsәlәlәrinә olan xüsusi bağlılığı “şeytanın” “әmmarә nәfs” kimi tәfsir olunmasına gәtirib çıxardı. Onlar şeytanın şeytan olaraq varlığını inkar etdilәr. Bәzi tәfsirçilәr hәtta Fironu azğın nәfs simvolu kimi tәfsir etmәyә cәhd göstәrdilәr. Onlar Firona qarşı qiyamı azğın nәfsә qarşı qiyam kimi qiymәtlәndirirdilәr.

Bәli, bütün bu tәfsirlәr rәy әsasında tәfsirlәr qәbilindәndir. Göründüyü kimi, alimi rәy әsasında tәfsirә sövq edәn hansısa tәsir altında olmasıdır. Tәfsirçi alim Quran ayәlәrinә azad şәkildә üz tutmalıdır.

2. Bәzi tәfsirçilәr Quranın hәr hansı ayәsini әsas götürәrәk, onun mahiyyәtinә varmadan, bir çox başqa ayәlәri inkar etmiş olurlar. Mәsәlәn, Quranın bir çox ayәlәrindә Allahın cism olmadığı aşkar şәkildә bәyan edilir. Amma hansısa alim “Yәdullah”, yәni “Allahın әli” kәlmәsini әsas götürәrәk, Allahın cism olmaması fikrini şübhә altına alır. Hansı ki ayәdә uyğun kәlmә Allahın qüdrәtinә işarәdir.

3. Quranın hәr hansı ayәsinin onun digәr ayәlәri әsasında tәfsir edilmәsi әn düzgün yoldur. Bәzilәri isә Quranı Quran vasitәsi ilә yox, başqa mәnbәlәr vasitәsi ilә tәfsir etmәyә çalışırlar. “Kәşfuz-zәnun” kitabında rәy әsasında tәfsirin beş növü qeyd olunur. Biz xülasә şәkildә bu haqda danışdıq.

Belә bir nöqtәni xatırlatmaq lazım gәlir ki, rәyә әsaslanan tәfsirlәr haqqında danışdığımız zaman “әqlә әsaslanan tәfsir ifadәsini işlәtmәdik. Rәy әsasında tәfsir haqqında danışan İslam tәfsirçilәri Peyğәmbәrin әqlә yox, rәyә әsaslanan tәfsiri mәzәmmәt etdiyini qeyd etmişlәr. İslam alimlәri ağılı ilahi dәlillәrdәn sayır vә onu kitab, sünnә, icma ilә bir sırada qәrar verirlәr. Peyğәmbәr әqlә әsaslanan tәfsiri yox, rәyә әsaslanan tәfsiri nәzәrdә tutmuşdur. Rәy kәlmәsini ağıl kimi qәbul etmәk düzgün deyil. Bәzilәri dә rәy dedikdә zәnn, güman, tәxmin mәnalarını nәzәrdә tutmuşlar.

Әqlә әsaslanan tәfsirin qәbul olunmaması ümumiyyәtlә Quranın dәrk olunması zәrurәtini inkar edir.

Quranın tәfsirindә ağılın rolunu inkar edәnlәr Quranın Tövrat vә İncil kimi inhisara alınması tәrәfdarıdırlar. Bәli, hәzrәt Peyğәmbәrin buyurduğu hәdisin mәnası budur ki, hәr kәs Quranı öz rәyi әsasında tәfsir etsә, özünә cәhәnnәm odundan yer seçmәlidir.

1 “Cameul-bәyan”, c. 3, s. 32.
2 “Mәcmәul-bәyan”, c.1, s. 12.

“Dini suаllаrа cаvаblаr”, Аyәtullаh-üzmа Mәkаrim Şirаzi və Аyәtullаh Cәfәr Sübhаni