Quranı oxuyan onun həqiqət və əzəmətini anladıqda, ayələrdə tədəbbür etməlidir.

 

Məşhur arif və və böyük fəqih olan mərhum Hacı Mirzə Cavad Ağa Məliki Təbrizi dəyərli “Əl-Muraqibat” kitabında Quranda tədəbbür etməyin qaydalarını öyrətdikdən (ötən yazıda qeyd olundu) sonra Quranda tədəbbür etməyin və onu başa düşməyin maneələrini bəyan edir ki, ilahi yolun yolçuları bu maneələri aradan qaldıraraq, oxuduğu ayələrin mənasına varsınlar və daha yüksək ilahi məqamlara yetişə bilsinlər. Arif yazır:

“Hər halda Quranı başa düşmək istəyən kəs bu yolda olan hər bir maneəni aradan qaldırmalıdır. Əks təqdirdə Qurandan faydalana bilməyəcək. Hətta bəzən fayda əvəzinə ziyan görəcək. Manelərə bir neçə nümunə sayıblar:

1. Hərfləri öz məxrəcindən deməyə diqqət yetirmək və təcvid qaydalarına dəqiq riayət etmək. Bu məsələ ayədə tədəbbür etməyə mane olur və Quranı dərk etməyin qarşısını alır.
Mən deyirəm: Bu doğrudur. Ancaq məsələ budur ki, təcvid qaydalarına bu cür diqqət etmək ayəni başa düşmək və dərk etməyin maneələrindən deyil, dərkə səbəb olan tədəbbürün maneələrindəndir.
2. Rəzilə əxlaq qəlbin Quranın anlamını başa düşməyə mane olur. Necə ki, bu məsləyə Quranda da toxunulmuşdur:
“Allah hər təkəbbür sahibinin, zalımın ürəyini belə möhürləyər!” (“Ğafir” surəsi, ayə 35)
“(Bu ayələrdən) Ancaq daima (Rəbbinə) üz tutan kimsə ibrət alar!” (“Ğafir” surəsi, ayə 13)
Rəzilə əxlaq qəlbin qaralmasına və çirklənməsinə bais olur, həqiqəti anlamağa mane olur. Toz basmış güzgü və çöhrələri yaxşı göstərməyən bir güzgü kimi.
3. Batil mətləbə etiqad bəsləmək, onu düzgün bir əqidə olaraq seçmək və bu etiqaddan başqa bir yolu küfr, yaxud sapınma bilmək də Quranda tədəbbürün maneələrindən sayılır. Çünki qəlb haqqı görməzdən öncə, yaxud haqla işıqlanmazdan qabaq onun küfr olduğunu düşünüb, onu yozmağa çalışır. Nə qədər ki, insanda belə bir batil təəssüb var, heç vaxt haqqa yetişmə bilməyəcək.
4. Ayəni təfsir etdikdə onun zahiri və aşkar təfsirini görüb, ayənin bütün məna və məqsədinin bundan ibarət olması nəticəsinə gəlmək və digər təfsirlərin öz nəzəri əsasında təfsir olduğu üçün haram olduğunu düşünmək.
Quranı oxuyan onun həqiqət və əzəmətini anladıqda, ayələrdə tədəbbür etməlidir. Elə ki, tədəbbür etdi və manelələri yolundan götürdü və onu başa düşmək qərarına gəldi, mütləq Allahın məqsədi Öz kəlamında onun üçün təcəlli edəcək – əlbəttə, o şəxsin imanı və dində olan məqamı miqdarında.

İnsan bu hovuzdan bir cam içdikdən sonra məst olur. İlahi maarif cilvəsindən məst olduqda onun qəlbi hər birinin özünəməxsus təsiri olan ayələrlə təsirlənir, həm bir mənanın təsiri ilə onun əhvalı dəyişir. Çünki onun ayəyə baxışı elədir ki, sanki ayə ona ünvanlanmışdır və ayənin müxatəbi odur, yaxud ayə onun üçün nazil olub və ayə yalnız ona məxsusdur.

Sonra qəm ya sevinc, qorxu ya ümid, təvəkkül ya razılıq, ya Allahı yeganə bilmək hallarına düşür. Daha sonra Qurandan təsirlənmiş öz halına uyğun olaraq Allaha pənah aparmaq (istiazə), istiğfar, etiraf, tövbə, dua, şükür, təsbih, həmd, la ilahə illəllah, yaxud Allahu əkbər deməklə, ayələrə cavab verir.

Qorxu ona üz verdikdə, elə fikirləşir ki, ayələrdə Allahın saleh bəndələr üçün vəd edilmiş bütün xeyir və səadətlərdən məhrum olmuşdur. Bu halda öz bədbəxtliyini aradan qaldırmaq üçün Allahına sığınır.

Ümid ona qələbə etdikdə kamillərin, ariflərin və müqərrəblərin uca məqamına yetişməyə həvəslənir və bu məqamları arzulayır. Allahdan istəyir ki, onu da kamillərin, ariflərin və müqərrəblərin cərgəsinə daxil etsin.

Bu təsirlər onda kamil olduqda Allahın vəhy və mərhəmətləri ilə onun məqamı mütləq yüksələcək və öz nəticəsini verəcək. O həddə qədər yüksələcək ki, sanki Allahı görür və Allah onunla danışır ona xitab edir, ayələri ona ünvanlayır. Sanki öz qəlbində görür ki, Allah Öz lütfü ilə ona xitab edir, nemət vermək və yaxşılıq etməklə onunla münacat edir. Bu zaman onda təzim, dinləmə, dərk və həya halları yaranacaq.

Sonra əgər müvəffəq olsa, bu nemətin şükrünü layiq olduğu şəkildə yerinə yetirsin. Bu lütf və inayətləri lazım olduğu şəkildə qarşıladıqda Allah Taala ona nemətlərini artıracaq, daha yaxşı və yüksək məqamlar ona bağışlayacaq. Belə ki, natiqi sözündə və onun sifətlərini kəlmələrində görər. Necə ki, “Tövhidi-Səduq” kitabında gəlmiş bir rəvayətdə imam Sadiq (ə) buna işarə edərək buyurur: “Şübhəsiz, Allah Öz kəlamında bəndələrinə təcəlli edir (aşkar olur), lakin onlar görmürlər”.
Bu halda o yalnız danışana diqqətini yönəltmişdir və özünə, yaxud öz oxuduğuna, yaxud başqa şeylərə əsla diqqət etmir.

Allahı and veririk bu məqamın hörmətinə! Bizə və bütün möminlərə bu məqamı ruzi etsin.
Allahı and veririk müqərrəb övliyalarının və feyzə yetişmiş dostlarının (Allahın salamı olsun onların hamısına) haqqına! Bu neməti bizə nəsib etsin!”

Qaynaq: “Əl-Muraqibat”, səh. 232-234.
Çevirən: Seyid Zahir